जोहारी विंडोवर चिकित्सक दृष्टिकोन- व्यक्तिगत विकासासाठी

 जोहारी विंडोवर चिकित्सक दृष्टिकोन- व्यक्तिगत विकासासाठी

जोहरी विंडो हा मानसशास्त्रज्ञ जोसेफ लुफ्ट आणि हॅरिंगटन इंगहॅम यांनी विकसित केलेला एक प्रसिद्ध मॉडेल आहे, जो स्वतःच्या जाणिवा आणि संवाद सुधारण्यासाठी वापरला जातो. हे मॉडेल व्यक्तीबद्दलची माहिती चार भागांमध्ये विभागते:

ओपन सेल्फ (मुक्त स्व) – जे स्वतःलाही आणि इतरांनाही माहीत आहे.

ब्लाइंड सेल्फ (अंध स्व) – जे इतरांना माहीत आहे पण स्वतःला नाही.

हिडन सेल्फ (गुप्त स्व) – जे स्वतःला माहीत आहे पण इतरांपासून लपवले आहे.

अननोन सेल्फ (अज्ञात स्व) – जे ना स्वतःला माहीत आहे ना इतरांना.

जोहरी विंडो हे स्वतःची जाणीव सुधारण्यासाठी उपयुक्त साधन आहे, मात्र त्याच्या मर्यादा आणि अडचणी समजून घेतल्या नाहीत तर त्याचा चुकीचा उपयोग होऊ शकतो. त्यामुळे या मॉडेलकडे चिकित्सक दृष्टीकोनातून पाहणे आवश्यक आहे.

१. संपूर्ण आत्म-ज्ञानाची कल्पनाच चुकीची?

ब्लाइंड सेल्फ असे सुचवते की इतर लोक आपल्याबद्दल अशा गोष्टी जाणतात ज्या आपल्याला ठाऊक नसतात. मात्र, लोकांचे दृष्टिकोन नेहमीच योग्य आणि निष्पक्ष असतात का? हे तपासणे महत्त्वाचे आहे. बरेचदा लोकांच्या व्यक्तिगत पूर्वग्रहांमुळे, सामाजिक अपेक्षांमुळे किंवा सवयींमुळे त्यांनी दिलेले फीडबॅक अचूक नसेल.

महत्त्वाचे विचार:

आपण मिळवलेले फीडबॅक खरोखर उपयुक्त आहे का, की ते फक्त लोकांच्या मतांवर आणि पूर्वग्रहांवर आधारित आहे?

समाजातील सत्तासंबंध आणि सामाजिक संरचना आपल्या अंध स्वावर कसा परिणाम करतात?

२. जास्त माहिती उघड करणे नेहमीच फायदेशीर नसते

हिडन सेल्फ कमी करून ओपन सेल्फ वाढवण्याचा सल्ला जोहरी विंडो देते. म्हणजेच जास्त प्रामाणिक होणे चांगले मानले जाते. पण सर्वांना सर्व काही सांगणे नेहमीच सुरक्षित नसते.

उदा. कार्यक्षेत्रात, जर एखाद्या व्यक्तीने आपल्या कमजोरी इतरांना सांगितली, तर त्याचा गैरफायदा घेतला जाऊ शकतो.

महत्त्वाचे विचार:

स्वतःबद्दल माहिती किती उघड करावी आणि कोणासमोर करावी हे ठरवताना आपण विचारपूर्वक निर्णय घेत आहोत का?

प्रामाणिकपणा आणि गोपनीयता यामधला समतोल कसा साधायचा?

३. अज्ञात स्वाचा संपूर्ण शोध घेता येतो का?

अननोन सेल्फ (अज्ञात स्व) म्हणजे आपल्यालाही आणि इतरांनाही माहीत नसलेल्या गोष्टी. हे व्यक्तीच्या सुप्त क्षमतांशी, अज्ञात कौशल्यांशी, तसेच नकळत असलेल्या भीतींशी जोडलेले असते.

परंतु, मानव मन हे इतके सोपे नाही की आपण प्रत्येक गोष्ट उघड करू शकतो. काही गोष्टी आपल्या नकळतच राहतात आणि त्या जाणून घेण्याचा अतिरेक केला तर मानसिक तणाव निर्माण होऊ शकतो.

महत्त्वाचे विचार:

स्वतःबद्दल सर्व काही जाणून घेणे शक्य आहे का, की काही गोष्टी नैसर्गिकरित्या अज्ञात राहतात?

खूप खोलवर शोध घेतल्याने आत्म-संशय आणि मानसिक थकवा निर्माण होतो का?

४. जोहरी विंडोची मर्यादा – सांस्कृतिक आणि सामाजिक संदर्भ

हे मॉडेल असे सुचवते की स्वतःच्या जाणिवेत वाढ करणे नेहमीच चांगले असते, पण वेगवेगळ्या संस्कृतींमध्ये आत्म-प्रत्ययाबद्दल वेगवेगळ्या संकल्पना असतात.

उदा. पाश्चिमात्य देशांमध्ये वैयक्तिक ओळख आणि पारदर्शकता यावर भर दिला जातो, तर भारतीय आणि आशियाई संस्कृतींमध्ये गुप्ततेला महत्त्व दिले जाते.

महत्त्वाचे विचार:

जोहरी विंडो हे फक्त पाश्चिमात्य संकल्पनेवर आधारित आहे का?

भारतीय आणि इतर सांस्कृतिक प्रणालींमध्ये अशा प्रकारच्या आत्म-शोधाच्या संकल्पना वेगळ्या आहेत का?

५. फीडबॅक देण्याच्या आणि घेण्याच्या मर्यादा

जोहरी विंडोमध्ये असे सांगितले जाते की अंध स्व कमी करण्यासाठी इतरांकडून फीडबॅक घ्यावा. परंतु सर्वच प्रकारचे फीडबॅक सकारात्मक आणि उपयुक्त नसतात. काही लोक जाणीवपूर्वक किंवा नकळत चुकीची किंवा पूर्वग्रहदूषित प्रतिक्रिया देतात.

उदा. कार्यक्षेत्रात, वरिष्ठांकडून मिळालेला फीडबॅक त्यांच्या वैयक्तिक आवडीनिवडींवर अवलंबून असू शकतो आणि सर्वसाधारण सत्य नसतो.

महत्त्वाचे विचार:

योग्य आणि अयोग्य फीडबॅकमध्ये फरक कसा करावा?

कोणत्या प्रकारच्या फीडबॅकला स्वीकारावे आणि कोणते दुर्लक्षित करावे?

निष्कर्ष: संतुलित दृष्टिकोन आवश्यक

जोहरी विंडो हे स्वतःची जाणीव वाढवण्याचे प्रभावी साधन असले तरी त्याचा अंधानुकरण टाळले पाहिजे.

त्याचा योग्य उपयोग करण्यासाठी चांगल्या फीडबॅकचे मूल्यांकन, सांस्कृतिक आणि सामाजिक बाबींचा विचार, गोपनीयतेचा समतोल आणि मानसिक स्वास्थ्याचे भान ठेवणे गरजेचे आहे.

योग्य दृष्टिकोन:

✔ फीडबॅक स्वीकारताना विचारपूर्वक निर्णय घ्या.

✔ स्व-मूल्यमापन करा, पण अती विचार न करता कृतीवर भर द्या.

✔ स्वतःबद्दल माहिती योग्य वेळी, योग्य व्यक्तींना द्या.

✔ मानसिक शांती आणि आत्म-साक्षात्कार यामधला समतोल राखा.

अंतिम प्रश्न विचारण्यासाठी:

तुम्ही स्वतःच्या "ब्लाइंड स्पॉट्स" शोधण्यासाठी कोणत्या मार्गांचा अवलंब करता?

तुम्ही फीडबॅक स्वीकारताना त्याचा गांभीर्याने विचार करता का?

तुमच्या "हिडन सेल्फ" मधून काही सकारात्मक क्षमता विकसित होऊ शकतात का?

जोहरी विंडोचा उपयोग हा फक्त आत्म-ज्ञान वाढवण्यासाठी न करता त्याचा सुयोग्य आणि संतुलित दृष्टिकोनातून उपयोग केला, तरच खऱ्या व्यक्तिमत्त्वविकासासाठी तो उपयुक्त ठरू शकतो.

डॉ मोहिते मेंटरिंग 

www.drmohitementoring.com